مغز و اعصاب

انواع دارو افسردگی و اضطراب

آشنایی با داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب: مکانیسم اثر، انواع و عوارض جانبی

افسردگی و اختلالات اضطرابی یکی از رایج‌ترین مشکلات روانی در دنیای امروز به‌شمار می‌آیند که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند. این مشکلات می‌توانند به‌شدت کیفیت زندگی افراد را تحت تاثیر قرار دهند و در صورت عدم درمان به موقع، به مشکلات جدی‌تری منجر شوند. در کنار روش‌های مختلف روان‌درمانی، دارودرمانی یکی از موثرترین راه‌های کنترل و کاهش علائم افسردگی و اضطراب است. انواع مختلفی از داروها وجود دارند که هرکدام با عملکرد خاص خود، به تنظیم شیمی مغز و بهبود خلق و خو کمک می‌کنند. شناخت این داروها و آگاهی از اثرات و عوارض جانبی آن‌ها می‌تواند به افراد کمک کند تا بهتر با اختلالات خود مقابله کرده و درمان موثرتری را دنبال کنند.

انواع داروهای ضدافسردگی

این داروها معمولا بر سطح سروتونین، نوراپی‌نفرین و دوپامین، که از مهم‌ترین انتقال‌دهنده‌های عصبی مرتبط با خلق و خو هستند، تاثیر می‌گذارند. در ادامه به بررسی انواع اصلی داروهای ضدافسردگی پرداخته می‌شود:

1- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین

مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors – SSRIs) یکی از پرکاربردترین و رایج‌ترین انواع داروهای ضدافسردگی هستند. این داروها به‌طور خاص بر روی انتقال‌دهنده عصبی سروتونین تمرکز می‌کنند. سروتونین یک ماده شیمیایی است که نقشی کلیدی در تنظیم خلق و خو دارد. SSRIs با جلوگیری از بازجذب سروتونین در مغز، باعث افزایش سطح این ماده در سیناپس‌های عصبی می‌شوند و این امر به بهبود علائم افسردگی و اضطراب کمک می‌کند. نام‌های رایج شامل:

• سرترالین (Zoloft)
• آسنترا (Asentra)
• سیتالوپرام (Celexa)
• فلوکستین (Prozac)
• اس‌سیتالوپرام (Lexapro)

عوارض جانبی SSRIs معمولا خفیف و گذرا هستند، اما ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• تهوع و سردرد
• بی‌خوابی یا خواب‌آلودگی
• کاهش میل جنسی یا اختلالات جنسی
• خشکی دهان و سرگیجه

این داروها به‌دلیل پروفایل ایمنی بالا و کمترین عوارض جانبی، به‌عنوان اولین خط درمان برای افسردگی و اضطراب در بسیاری از موارد تجویز می‌شوند.

2- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین

مهارکننده‌های بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین (Serotonin-Norepinephrine Reuptake Inhibitors – SNRIs) داروهایی هستند که علاوه بر تاثیر بر سروتونین، بر نوراپی‌نفرین نیز تاثیر می‌گذارند. نوراپی‌نفرین نقشی کلیدی در تنظیم استرس و پاسخ‌های بدن به محرک‌های خارجی دارد. افزایش این ماده شیمیایی، بهبود انرژی، تمرکز و کاهش علائم افسردگی را به‌همراه دارد. نام‌های رایج شامل:

• دولوکستین (Cymbalta)
• ونلافاکسین (Effexor)

SNRIs ممکن است عوارض جانبی مشابه SSRIs داشته باشند، اما علاوه بر آن، ممکن است عوارض زیر نیز بروز کنند:

• افزایش فشار خون
• تعریق زیاد
• اضطراب یا بی‌قراری

این داروها معمولا برای بیمارانی که به SSRIs پاسخ مناسبی نمی‌دهند، تجویز می‌شوند.

3- داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای

داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای (Tricyclic Antidepressants – TCAs) از جمله اولین دسته داروهای ضدافسردگی هستند که مورد استفاده قرار گرفتند. این داروها اثرات قابل‌توجهی بر سروتونین و نوراپی‌نفرین دارند و باعث افزایش سطح این مواد در مغز می‌شوند. نام‌های رایج شامل:

• آمی‌تریپتیلین (Elavil)
• ایمی‌پرامین (Tofranil)

TCAs به‌دلیل عوارض جانبی شدیدتر، معمولا در مواردی که سایر داروها موثر نبوده‌اند، تجویز می‌شوند. عوارض جانبی این داروها عبارتند از:

• خواب‌آلودگی شدید
• افزایش وزن
• یبوست و خشکی دهان
• مشکلات قلبی و کاهش فشار خون

گرچه TCAs همچنان در درمان افسردگی و اضطراب مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما به دلیل عوارض جانبی نسبتا بالا، تنها در موارد خاص یا مقاوم به درمان استفاده می‌شوند.

4- مهارکننده‌های مونوآمین اکسیداز

مهارکننده‌های مونوآمین‌اکسیداز (Monoamine Oxidase Inhibitors – MAOIs) از قدیمی‌ترین داروهای ضدافسردگی هستند که با مهار آنزیم مونوآمین‌اکسیداز باعث افزایش سطح سروتونین، نوراپی‌نفرین و دوپامین می‌شوند. MAOIs به دلیل تداخلات زیاد با غذاها و داروهای دیگر، کمتر استفاده می‌شوند و معمولا برای بیمارانی که به داروهای دیگر پاسخ نداده‌اند، تجویز می‌شوند. نام‌های رایج شامل:

• فنلزین (Nardil)
• ترانیل‌سیپرومین (Parnate)

MAOIs به‌دلیل تداخلات شدید با غذاها و برخی داروها، نیاز به رژیم غذایی خاص دارند. مصرف مواد غذایی حاوی تیرامین (پنیرهای کهنه مثل چدار، پارمزان؛ گوشت‌های فرآوری شده و دودی مثل کالباس، سوسیس، سالامی و بیکن؛ ماهی‌های دودی و فرآوری‌شده مثل ماهی دودی، شاه‌ماهی؛ میوه‌های خشک شده مثل کشمش، انجیر، و زردآلو خشک؛ سس‌های تخمیرشده مثل سس سویا، سس ماهی؛ شکلات و کاکائو) می‌تواند باعث افزایش شدید فشار خون و بروز عوارض جدی شود. دیگر عوارض جانبی شامل:

• بی‌خوابی یا خواب‌آلودگی
• افزایش وزن
• فشار خون بالا در صورت مصرف نادرست

گرچه MAOIs به‌دلیل عوارض و محدودیت‌ها کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند، در درمان افسردگی‌های مقاوم به درمان بسیار موثر هستند.

انواع داروهای ضداضطراب

این داروها می‌توانند به افرادی که از اختلالات اضطرابی، پانیک، یا بی‌خوابی رنج می‌برند کمک کنند تا آرامش بیشتری داشته باشند و بتوانند بهتر با اضطراب‌های روزمره کنار بیایند.

1- بنزودیازپین‌ها

بنزودیازپین‌ها یکی از موثرترین و سریع‌الاثرترین داروهای ضداضطراب هستند که به‌طور گسترده برای مدیریت اضطراب حاد و بی‌خوابی تجویز می‌شوند. این داروها با افزایش فعالیت گابا (یک انتقال‌دهنده عصبی آرام‌بخش) در مغز، باعث کاهش فعالیت سیستم عصبی مرکزی و ایجاد حس آرامش می‌شوند. نام‌های رایج شامل:

• دیازپام (Valium)
• آلپرازولام (Xanax)
• لورازپام (Ativan)

بنزودیازپین‌ها عمدتا برای درمان اضطراب‌های شدید و کوتاه‌مدت و همچنین در مواردی که فرد دچار بی‌خوابی شدید است، استفاده می‌شوند. این داروها به سرعت اثر می‌کنند و می‌توانند تسکین فوری برای بیماران مضطرب فراهم کنند. با وجود اثربخشی بالا، بنزودیازپین‌ها به دلیل خطر وابستگی و سوءمصرف، باید با احتیاط مصرف شوند. برخی از عوارض جانبی رایج عبارتند از:

• خواب‌آلودگی و کاهش تمرکز
• کاهش تعادل و هماهنگی حرکتی
• وابستگی جسمی و روانی
• افسردگی تنفسی در مصرف بیش از حد

به دلیل خطر وابستگی، بنزودیازپین‌ها معمولا برای درمان‌های کوتاه‌مدت توصیه می‌شوند و قطع تدریجی و تحت نظر پزشک از اهمیت بالایی برخوردار است.

2- داروهای غیربنزودیازپینی

بوسپیرون یکی از داروهای غیربنزودیازپینی است که برای درمان اضطراب استفاده می‌شود. این دارو برخلاف بنزودیازپین‌ها، خطر وابستگی ندارد و به تدریج اثر می‌گذارد. نام رایج شامل:

• بوسپیرون (Buspirone)

بوسپیرون به تنظیم سطح سروتونین در مغز کمک می‌کند و اثر آرام‌بخشی آن تدریجی است. اگرچه بوسپیرون به اندازه بنزودیازپین‌ها سریع‌الاثر نیست، اما در طولانی‌مدت برای کنترل اضطراب موثرتر است و خطر وابستگی کمتری دارد.

بوسپیرون نسبت به بنزودیازپین‌ها عوارض جانبی کمتری دارد. برخی از عوارض شایع شامل:

• سرگیجه
• سردرد
• حالت تهوع

این دارو بیشتر برای درمان اضطراب‌های مزمن و پایدار تجویز می‌شود و برخلاف بنزودیازپین‌ها، برای بی‌خوابی‌های شدید مناسب نیست.

عوارض جانبی مشترک و مدیریت آن‌ها

داروهای اعصاب و ضدافسردگی به‌طور کلی می‌توانند تاثیرات مثبتی بر وضعیت روانی فرد داشته باشند، اما همراه با این اثرات، احتمال بروز عوارض جانبی نیز وجود دارد. این عوارض ممکن است بسته به نوع دارو و فرد متفاوت باشد، اما چندین عارضه جانبی شایع میان بیشتر داروهای اعصاب و ضدافسردگی وجود دارد که با مدیریت مناسب می‌توان شدت و تأثیر آن‌ها را کاهش داد.

1- خشکی دهان

بسیاری از داروهای ضدافسردگی و اعصاب ممکن است باعث خشکی دهان شوند. این مشکل می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی نظیر افزایش خطر پوسیدگی دندان و عفونت‌های دهانی شود. برای مدیریت این عارضه:

• نوشیدن آب فراوان
• جویدن آدامس بدون قند
• استفاده از دهانشویه‌های مخصوص خشکی دهان

2- افزایش وزن

افزایش وزن یکی دیگر از عوارض شایع برخی از داروهای ضدافسردگی و تثبیت‌کننده‌های خلق است. این افزایش وزن ممکن است به دلیل تغییرات متابولیک و افزایش اشتها ناشی از مصرف این داروها باشد. برای مدیریت افزایش وزن:

• مصرف غذاهای سالم و کم‌کالری
• افزایش فعالیت بدنی و ورزش منظم
• مشاوره با پزشک برای ارزیابی امکان تنظیم دوز دارو

3- اختلالات جنسی

یکی از عوارض جانبی شایع برخی داروهای ضدافسردگی، کاهش میل جنسی یا اختلال در عملکرد جنسی است. این مشکل ممکن است به دلیل تاثیرات دارو بر انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز رخ دهد. برای کاهش این عارضه:

• مشورت با پزشک برای تغییر دارو یا تنظیم دوز
• استفاده از داروهای جایگزین که اثرات کمتری بر عملکرد جنسی دارند.

4- تهوع و مشکلات گوارشی

داروهای اعصاب و ضدافسردگی به خصوص در هفته‌های اول مصرف، ممکن است باعث تهوع و مشکلات گوارشی شوند. این مشکلات معمولا با تطبیق بدن با دارو کاهش می‌یابند. راهکارهای مدیریت این عوارض شامل:

• مصرف دارو همراه با غذا
• استفاده از داروهای ضدتهوع در صورت نیاز

اهمیت مشاوره با پزشک

داروهای اعصاب و ضدافسردگی اگرچه در کنترل و بهبود علائم روانی بسیار موثر هستند، اما نیاز به تجویز دقیق و پیگیری منظم دارند. هر فرد به نوع و دوز خاصی از دارو نیاز دارد و این نیاز ممکن است با گذر زمان تغییر کند.

1- نقش پزشک در تعیین نوع دارو و دوز مناسب

مصرف داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب باید همیشه تحت نظر پزشک صورت گیرد. دلیل این امر، حساسیت و پیچیدگی تنظیم دوز و همچنین نظارت بر واکنش‌های احتمالی بدن به داروها است. هر فرد به صورت متفاوتی به این داروها پاسخ می‌دهد، بنابراین پزشک باید وضعیت بیمار را در طی مراحل مختلف درمان بررسی کند و در صورت نیاز، دوز را تنظیم کند.

• تنظیم دوز: شروع درمان معمولا با دوزهای پایین است و بسته به وضعیت بیمار و پاسخ به دارو، به تدریج افزایش می‌یابد. این روش باعث کاهش خطر عوارض جانبی در ابتدای درمان می‌شود.
• مدیریت عوارض جانبی: پزشک می‌تواند عوارض جانبی شایع داروها را بررسی کرده و راهکارهایی برای کاهش آن‌ها پیشنهاد دهد. همچنین، در صورتی که بیمار نسبت به دارویی خاص واکنش‌های شدید نشان دهد، پزشک می‌تواند داروی دیگری را جایگزین کند.

2- تداخلات دارویی

برخی از داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب می‌توانند با دیگر داروها و حتی مواد غذایی تداخل داشته باشند که ممکن است منجر به بروز عوارض جانبی شدید شود. بنابراین، مهم است که بیمار از تداخلات دارویی احتمالی آگاه باشد و هر دارویی که مصرف می‌کند (از جمله داروهای گیاهی، مکمل‌ها و داروهای بدون نسخه) را به پزشک اطلاع دهد.

3- نیاز به پیگیری و اصلاح دارو در طول زمان

وضعیت بیمار و واکنش بدن او به دارو در طول زمان ممکن است تغییر کند. به همین دلیل، پیگیری‌های منظم با پزشک برای بررسی و تنظیم دارو ضروری است. ممکن است:

• نیاز به افزایش یا کاهش دوز دارو باشد؛
• داروی جدیدی به برنامه درمانی اضافه شود؛
• به دلیل عوارض جانبی، داروی جایگزین تجویز شود.

4- هشدارهای مهم در مورد قطع ناگهانی مصرف دارو

یکی از مهم‌ترین نکات در مصرف داروهای اعصاب و ضدافسردگی، قطع ناگهانی آن‌ها است. بسیاری از این داروها باعث وابستگی فیزیولوژیکی می‌شوند و قطع ناگهانی آن‌ها می‌تواند باعث بروز علائمی نظیر:

• تشدید اضطراب و افسردگی
• سرگیجه و سردرد شدید
• علائم شبه‌آنفلوآنزا

قطع داروها باید همیشه به‌صورت تدریجی و تحت نظر پزشک انجام شود تا از بروز عوارض ترک جلوگیری شود.

5- مدت زمان لازم برای اثرگذاری داروها

برخلاف بسیاری از داروهای دیگر، داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب معمولا به زمان نیاز دارند تا به اثر مطلوب برسند. این داروها به سرعت در بدن عمل نمی‌کنند، و بیمار باید نسبت به این موضوع آگاه باشد تا از قطع نابه‌جای دارو خودداری کند.

• داروهای ضد افسردگی: معمولا بین ۲ تا ۶ هفته طول می‌کشد تا داروهای ضد افسردگی به طور کامل اثر خود را نشان دهند. در طول این مدت، بیمار ممکن است عوارض جانبی اولیه را تجربه کند، که به تدریج کاهش پیدا می‌کند. پزشک ممکن است توصیه کند که بیمار در این مدت دارو را ادامه دهد و به اثرات اولیه توجه زیادی نکند، زیرا با گذشت زمان اثرات مثبت ظاهر خواهند شد.
• داروهای ضد اضطراب: بنزودیازپین‌ها به سرعت اثر می‌کنند و برای کاهش سریع اضطراب موثر هستند. اما مصرف طولانی‌مدت آن‌ها به دلیل خطر وابستگی توصیه نمی‌شود. از طرف دیگر، داروهای ضد اضطرابی مانند SSRIs که به تدریج تاثیر می‌گذارند، ممکن است چند هفته زمان ببرند تا اثر کامل خود را نشان دهند.

سخن آخر

داروهای ضدافسردگی و اضطراب نقشی حیاتی در بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به اختلالات روانی ایفا می‌کنند. با این حال، استفاده صحیح از این داروها نیازمند آگاهی از نوع دارو، عوارض جانبی و اهمیت مشاوره مداوم با پزشک است. درمان دارویی زمانی به بیشترین اثر خود می‌رسد که با مشاوره‌های روان‌شناختی و پیگیری دقیق همراه شود. بیماران باید به داروهای خود متعهد بمانند، اما در عین حال از اهمیت نظارت مداوم پزشک غافل نباشند تا بتوانند به تدریج بهبود پیدا کنند و از عوارض جانبی احتمالی دور بمانند. درمان موفق، نیازمند همکاری مشترک بین بیمار و پزشک است.

منابع

Depression Medication

Anxiety Disorders Medication

Anxiety and Depression: Optimizing Treatments

Pharmacotherapy for Depression and Anxiety in the Primary Care Setting

درباره دکتر مهشید جمشیدی

دکتر مهشید جمشیدی، دارای بورد تخصصی درد و کنترل درد و دکترای تغذیه از کانادا، بنیانگذار کلینیک تغذیه و سبک زندگی دکتر جم هستند. ایشان با بیش از ده سال سابقه درمانگری در بیمارستان‌ها و کلینیک‌های تخصصی درد و تغذیه در کانادا، از دانش و تجربه بالایی در این زمینه برخوردار هستند. دکتر جمشیدی معتقدند که تغذیه نقش مهمی در بروز بیماری‌ها و عدم بهبودی افراد دارد. ایشان با بررسی دقیق بیماران و بیماری‌های انها، برنامه‌های غذایی سفارشی و موثری را برای آنها طراحی می‌کنند. این برنامه‌ها علاوه بر بهبود سلامت جسمی، به بهبود روحیه و کیفیت زندگی بیماران نیز کمک می‌کنند.