شناخت مشکلات عصبی و روانی
اختلالات روانی خطرناک و بیماری‌های اعصاب و روان
در دنیای پیچیده و پرفشار امروزی، بیماری‌های اعصاب و روان به یکی از معضلات اصلی جامعه تبدیل شده‌اند. این بیماری‌ها که می‌توانند از یک اضطراب ساده تا اختلالات روانی خطرناک و پیچیده‌ای مانند اسکیزوفرنی و اختلالات شخصیت را شامل شوند، اغلب به دلایلی چون استرس‌های مزمن، تجربیات تلخ دوران کودکی، یا حتی عوامل ژنتیکی بروز می‌کنند. اگرچه هر یک از این بیماری‌ها ویژگی‌ها و علائم خاص خود را دارند، اما همه آنها در یک نقطه مشترکند: تاثیر عمیقی که بر زندگی فرد و اطرافیان او می‌گذارند. از دست دادن توانایی‌های شناختی، دشواری در برقراری ارتباط با دیگران، و حتی تهدیداتی که ممکن است برای خود فرد یا جامعه به وجود بیاید، تنها بخشی از پیامدهای این اختلالات هستند. در این نوشتار، تلاش می‌کنم تا با نگاهی جامع به انواع بیماری‌های روانی خطرناک، علل و عوامل موثر در بروز آنها، تصویر واضح‌تری از این معضل جهانی ارائه دهم.
تفاوت اختلالات روانی با بیماری‌های اعصاب و روان چیست؟
تفاوت میان بیماری‌های اعصاب و روان و اختلالات روانی موضوعی است که گاهی اوقات ممکن است باعث سردرگمی شود، چرا که این دو اصطلاح به طور مکرر و بعضا به اشتباه به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. با این حال، این دو دسته‌بندی دارای تفاوت‌های مهمی در تعریف، علائم و تاثیرات هستند؛ که به صورت زیر است:
| تفاوت‌ها |
اختلالات روانی |
بیماری‌های اعصاب و روان |
| گستره‌ی مفهومی |
اختلال مربوط به کارکرد ذهن و روان |
هم شامل اختلالات روانی و هم شامل مشکلات عصبی (نورولوژیکال) |
| علت بروز |
دلایل روانی و بیولوژیک مغز |
ژنتیک، محیط و بیولوژیک مغز |
| علائم |
تغییر در احساس، رفتارها، و افکار فرد |
ترکیبی از علائم روانی و جسمی |
| تاثیر بر زندگی فردی و اجتماعی |
مشکلات شدید در هویت شخصی، روابط بین فردی، عملکرد اجتماعی و کیفیت زندگی |
مشکل در توانایی فیزیکی، مراقبت از خود، مشکلات روانی و کیفیت زندگی |
| درمان |
روان‌درمانی و داروهای -روان‌پزشکی |
ترکیبی از مداخلات دارویی، روان‌درمانی و توان‌بخشی فیزیکی |
انواع اختلالات روانی و بیماری‌های اعصاب و روان
تخصیص تفاوت بین اختلالات روانی و بیماری‌های عصبی می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد، زیرا هر دو گروه از این اختلالات می‌توانند در سطح مختلف به تغییرات شیمیایی و ساختاری در مغز مرتبط باشند. این همپوشانی‌ها موجب می‌شود که مرز بین این دو دسته از اختلالات مبهم و تشخیص صحیح آنها پیچیده‌تر شود، به خصوص زمانی که علائم روانی و عصبی به صورت همزمان در یک بیمار ظاهر می‌شوند. در ادامه به معرفی رایج‌‌ترین این اختلالات و بیماری‌ها می‌پردازم.
1- اختلالات اضطرابی
- اضطراب (استرس): این اختلال با نگرانی مزمن و بیش از حد در مورد امور روزمره شناخته می‌شود. افراد مبتلا به طور معمول نگرانی‌هایی در مورد موضوعات مختلف مانند سلامتی، امور مالی یا کار دارند که به‌طور غیرقابل کنترلی و بیش از حد معمول هستند. این اضطراب ممکن است با علائمی مانند خستگی، تحریک‌پذیری، مشکلات خواب و مشکلات تمرکز همراه باشد.
- هراس (پنیک): این اختلال شامل وقوع حملات هراس مکرر و غیرمنتظره است. حملات هراس به صورت ناگهانی با علائمی مثل تپش قلب شدید، تعریق، احساس خفگی، سرگیجه و ترس از دست دادن کنترل یا مردن رخ می‌دهد. افراد مبتلا به این اختلال معمولا از وقوع حملات هراس جدید می‌ترسند و ممکن است از برخی مکان‌ها یا موقعیت‌ها اجتناب کنند.
- اضطراب اجتماعی: این اختلال با ترس شدید و مداوم از قضاوت دیگران در موقعیت‌های اجتماعی مشخص می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال معمولا از تعاملات اجتماعی، صحبت در جمع یا حتی انجام کارهای روزمره در حضور دیگران خودداری می‌کنند، زیرا از نظر آنها ممکن است دچار خجالت یا تحقیر شوند.
- اختلال وسواس فکری-عملی: در این اختلال، افراد دچار افکار مزاحم و تکراری (وسواس) می‌شوند که موجب اضطراب شدید می‌شود. برای کاهش این اضطراب، فرد به انجام اعمال تکراری و اجباری روی می‌آورد. این افکار و اعمال می‌توانند زندگی روزمره فرد را به شدت مختل کنند.
- اختلال استرس پس از سانحه: اختلال استرس پس از سانحه یک اختلال روانی است که پس از تجربه یا مشاهده یک رویداد تروماتیک و وحشتناک ایجاد می‌شود. افراد مبتلا ممکن است فلش‌بک، کابوس، اضطراب شدید و افکار ناخواسته مرتبط با حادثه را تجربه کنند.
2- اختلالات خلقی
- افسردگی: یک اختلال خلقی است که با احساس غم و اندوه شدید، از دست دادن علاقه یا لذت در فعالیت‌های روزمره، خستگی، مشکلات خواب، تغییر در اشتها، و افکار مرتبط با خودکشی مشخص می‌شود. این حالت ممکن است هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها ادامه یابد و بر زندگی فرد تاثیر منفی بگذارد.
- اختلال دوقطبی: این اختلال یک نوع اختلال خلقی است که با دوره‌های متناوب از شیدایی و افسردگی همراه است. در دوره شیدایی، فرد انرژی زیادی دارد، ممکن است خواب کمی نیاز داشته باشد و رفتارهای بی‌ملاحظه و غیرمنطقی از خود نشان دهد. در مقابل، دوره‌های افسردگی شامل علائم مشابه با افسردگی است. تغییرات خلقی در این اختلال می‌تواند بسیار شدید و غیرقابل پیش‌بینی باشد.
3- اختلالات شخصیت
- اختلال شخصیت مرزی: این اختلال با بی‌ثباتی در احساسات، روابط بین فردی، و تصویر از خود شناخته می‌شود. افراد مبتلا به ممکن است نوسانات شدید خلقی، ترس از ترک شدن، رفتارهای تکانشی، و احساس پوچی داشته باشند. روابط این افراد معمولا پرتنش و بی‌ثبات است.
- اختلال شخصیت ضد اجتماعی: این اختلال با بی‌توجهی به حقوق دیگران و نقض مکرر قوانین اجتماعی مشخص می‌شود. افراد مبتلا به ممکن است رفتارهای خلافکارانه، دروغ‌گویی مداوم، عدم پشیمانی از آسیب رساندن به دیگران، و ناتوانی در رعایت قوانین اجتماعی نشان دهند. این اختلال معمولا از دوران نوجوانی آغاز می‌شود و به مرور زمان ادامه می‌یابد.
- اختلال شخصیت نمایشی: این اختلال با رفتارهای توجه‌جویانه و نمایشی مشخص می‌شود. افراد مبتلا به معمولا نیاز شدید به تایید و توجه دیگران دارند، احساسات خود را به صورت نمایشی و اغراق‌آمیز نشان می‌دهند، و در روابط بین فردی اغلب سطحی و ناپایدار هستند. آنها ممکن است به‌شدت به ظاهر و جذابیت خود اهمیت دهند.
- اختلال شخصیت خودشیفته: این اختلال با احساس خودبزرگ‌بینی، نیاز به تحسین، و عدم همدلی با دیگران مشخص می‌شود. افراد مبتلا به خود را برتر از دیگران می‌دانند، نیاز شدیدی به تحسین و توجه دارند، و ممکن است به دلیل عدم درک احساسات و نیازهای دیگران در روابط بین فردی مشکل داشته باشند. آنها ممکن است حساسیت شدیدی نسبت به انتقاد داشته باشند و به راحتی دچار خشم شوند.
4- اختلالات تغذیه‌ای
- پرخوری عصبی: این اختلال خوردن شامل دوره‌های مکرر پرخوری است که در آن فرد مقدار زیادی غذا را در مدت کوتاهی مصرف می‌کند و به دنبال آن، رفتارهای جبرانی ناسالم مانند استفراغ عمدی، استفاده از ملین‌ها، روزه گرفتن یا ورزش افراطی برای جلوگیری از افزایش وزن انجام می‌دهد. این چرخه‌ی پرخوری و رفتارهای جبرانی می‌تواند به مشکلات جدی جسمی و روانی منجر شود. افراد مبتلا به پرخوری عصبی اغلب از بدن خود ناراضی هستند و ممکن است به شدت از افزایش وزن بترسند.
- بی‌اشتهایی عصبی: یک اختلال خوردن جدی است که در آن فرد به‌طور وسواس‌گونه از غذا خوردن خودداری می‌کند، به شدت وزن خود را کاهش می‌دهد و به شدت از اضافه وزن هراس دارد. این اختلال با تصویر بدن تحریف‌شده و خودانگاره منفی همراه است و ممکن است به عوارض جسمی و روانی شدید منجر شود.
5- اختلالات روان‌پریشی
- اسکیزوفرنی: یک اختلال روانی مزمن و شدید است که بر توانایی فرد برای فکر کردن، احساس کردن و رفتار کردن به‌طور واضح تأثیر می‌گذارد. افراد مبتلا به اسکیزوفرنی ممکن است دچار توهمات (مانند شنیدن صداهایی که وجود ندارند)، هذیان‌ها (باورهای غیرواقعی)، تفکر غیرمنظم، و مشکلات شدید در برقراری ارتباط و انجام وظایف روزمره شوند. این اختلال معمولا به مراقبت‌های پزشکی و روان‌درمانی طولانی‌مدت نیاز دارد.
6- اختلالات یادگیری و توجه
- اختلال نقص توجه–بیش‌فعالی: این اختلال یک وضعیت عصبی-رشدی است که با مشکلاتی در توجه، تمرکز، و کنترل رفتارها همراه است. افراد مبتلا به ممکن است به‌سختی بتوانند به مدت طولانی به یک کار توجه کنند، تکانشگری و بی‌قراری داشته باشند و در کنترل رفتارهای خود دچار مشکل شوند. این اختلال معمولا در کودکی شروع می‌شود و می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد.
- اختلالات یادگیری خاص: این دسته از اختلالات به مشکلات پایدار در یادگیری و استفاده از مهارت‌های تحصیلی مانند خواندن، نوشتن، یا ریاضیات اشاره دارند. این مشکلات فراتر از مشکلات عادی یادگیری هستند و باعث می‌شوند که فرد با وجود هوش عادی یا بالاتر از عادی، در این حوزه‌ها عملکرد ضعیفی داشته باشد.
7- اختلالات وابستگی
- اعتیاد به مواد مخدر: این اختلال زمانی رخ می‌دهد که مصرف مواد مخدر به‌صورت مداوم و غیرقابل کنترل ادامه یابد، با وجود آگاهی از عواقب منفی آن بر سلامت جسمی، روانی، و اجتماعی. اعتیاد به مواد مخدر منجر به وابستگی جسمی و روانی می‌شود و فرد ممکن است در کنترل مصرف خود ناتوان باشد، حتی اگر بخواهد آن را متوقف کند.
- اعتیاد به الکل: اعتیاد به الکل یک اختلال مزمن است که با مصرف مداوم و بی‌رویه الکل همراه است، حتی وقتی که این مصرف به مشکلات جسمی، روانی، و اجتماعی منجر می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است نتوانند مصرف الکل خود را کنترل کنند، و وابستگی جسمی و روانی به الکل پیدا می‌کنند، که در صورت قطع مصرف، علائم ترک ایجاد می‌شود.
8- اختلالات کنترل تکانه
- اختلال انفجاری متناوب: یک اختلال رفتاری است که با بروز ناگهانی و غیرقابل‌کنترل خشم و پرخاشگری، که اغلب متناسب با موقعیت نیست، همراه است. این افراد ممکن است در واکنش به تحریکات کوچک به شدت واکنش نشان دهند.
- کلپتومانیا: نوعی اختلال کنترل تکانه است که در آن فرد به‌طور مکرر و غیرقابل‌کنترل اشیاء را می‌دزدد، حتی اگر به آنها نیازی نداشته باشد و ارزش مادی زیادی نداشته باشند.
- قماربازی مرضی: یک اختلال اعتیادآور است که در آن فرد نمی‌تواند میل خود به قمار کردن را کنترل کند، حتی اگر این عمل به مشکلات مالی، شغلی، یا خانوادگی منجر شود.
9- اختلالات دژنراتیو
- آلزایمر: یک بیماری عصبی-تحلیل‌برنده است که به تدریج باعث از دست دادن حافظه، توانایی‌های شناختی، و عملکردهای اجرایی می‌شود. این بیماری معمولا در افراد مسن‌تر رخ می‌دهد و در نهایت منجر به ناتوانی شدید در انجام فعالیت‌های روزانه و نیاز به مراقبت‌های مداوم می‌شود. علائم اولیه شامل فراموشی‌های ساده و مشکلات در یادآوری اطلاعات است، که به مرور زمان تشدید می‌شود.
- پارکینسون: یک بیماری عصبی-تحلیل‌برنده است که عمدتاً بر توانایی‌های حرکتی تاثیر می‌گذارد. علائم اصلی آن شامل لرزش، کندی حرکت، سفتی عضلات، و مشکلات تعادل و هماهنگی است. این بیماری به دلیل کاهش سطح دوپامین در مغز رخ می‌دهد و به تدریج باعث ناتوانی شدید در حرکات و سایر عملکردهای بدن می‌شود.
- هانتینگتون: یک اختلال ژنتیکی عصبی است که باعث زوال تدریجی سلول‌های عصبی در مغز می‌شود. این بیماری منجر به مشکلات حرکتی غیرقابل‌کنترل، اختلالات شناختی، و تغییرات رفتاری می‌شود و معمولا در میان‌سالی شروع می‌شود.
- مولتیپل اسکلروزیس: یک بیماری مزمن و پیشرونده عصبی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به پوشش محافظتی اعصاب حمله می‌کند. این آسیب منجر به مشکلاتی در ارتباط عصبی بین مغز و سایر نقاط بدن می‌شود و می‌تواند علائم مختلفی مانند ضعف عضلانی، مشکلات تعادلی و بینایی ایجاد کند.
- اختلالات جسمی ناشی از عوامل روانی: این اختلالات زمانی رخ می‌دهند که مشکلات جسمی مانند درد، خستگی، یا علائم دیگر بدون وجود یک بیماری جسمی مشخص یا در حد انتظار، ایجاد می‌شوند و به شدت تحت تاثیر عوامل روانی مانند استرس، اضطراب، یا افسردگی قرار دارند. این علائم می‌توانند به اندازه‌ای شدید باشند که زندگی روزمره فرد را مختل کنند و نیاز به درمان روانشناختی و در برخی موارد درمان دارویی داشته باشند.
10- اختلالات خواب
- بی‌خوابی: به وضعیتی اشاره دارد که در آن فرد به‌سختی به خواب می‌رود یا نمی‌تواند خواب کافی و با کیفیت داشته باشد. این مشکل ممکن است کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد. افرادی که از بی‌خوابی رنج می‌برند ممکن است به‌طور مداوم احساس خستگی، کاهش تمرکز، تحریک‌پذیری، و افت کارکرد روزانه را تجربه کنند.
- خواب‌گردی: خواب‌گردی حالتی است که در آن فرد در حین خواب از تختخواب بلند می‌شود و بدون اینکه آگاه باشد، در خانه یا محیط اطراف خود حرکت می‌کند. این رفتار معمولا در مراحل عمیق‌تر خواب رخ می‌دهد و فرد به یاد نمی‌آورد که چه اتفاقی افتاده است. خواب‌گردی ممکن است با رفتارهای پیچیده‌تری مانند لباس پوشیدن یا حتی خروج از خانه همراه باشد و می‌تواند خطراتی مانند افتادن یا صدمه دیدن داشته باشد.
- اختلال خواب REM: این اختلال زمانی رخ می‌دهد که فرد در مرحله خواب REM دچار فقدان فلج عضلانی معمول می‌شود. در نتیجه، فرد ممکن است رویاهای خود را به‌صورت فیزیکی انجام دهد، مانند تکان خوردن، لگد زدن، یا حتی حمله به اطرافیان. این رفتارها می‌توانند خطرناک باشند و ممکن است به صدمات جسمی منجر شوند. افراد مبتلا به این اختلال اغلب رویاهای پرخاشگرانه یا ترسناک را تجربه می‌کنند.
- نارکولپسی: نوعی اختلال عصبی است که با خواب‌آلودگی شدید در طول روز و حملات ناگهانی خواب مشخص می‌شود. افراد مبتلا ممکن است به طور ناگهانی در هر شرایطی به خواب بروند، حتی در هنگام فعالیت.
11- اختلالات تشنجی
- صرع: یک اختلال عصبی است که با تشنج‌های مکرر و غیرقابل پیش‌بینی مشخص می‌شود. تشنج‌ها نتیجه‌ی فعالیت‌های الکتریکی غیرطبیعی در مغز هستند و می‌توانند به شکل‌های مختلفی مانند تشنجات تونیک-کلونیک، غش کردن، یا حتی حملات غیابی ظاهر شوند. صرع می‌تواند در هر سنی شروع شود و ممکن است به درمان دارویی و در برخی موارد جراحی نیاز داشته باشد.
12- اختلالات روانی ناشی از عفونت‌های مغزی
- انسفالیت ویروسی: التهاب بافت مغز است که ناشی از عفونت ویروسی می‌باشد. این بیماری می‌تواند منجر به سردرد، تب، تشنج، تغییرات رفتاری و در موارد شدیدتر، آسیب‌های دائمی مغزی یا مرگ شود.
- آبسه مغزی: تجمع عفونت باکتریایی یا قارچی در مغز که باعث تشکیل کیسه‌ای از چرک می‌شود. آبسه مغزی می‌تواند منجر به علائمی مانند سردرد شدید، تب، تغییرات هوشیاری، و علائم عصبی موضعی شود و نیاز به درمان فوری دارد.
13- اختلالات حرکتی روانی
- اختلال تورت: یک اختلال عصبی که با بروز تیک‌های حرکتی و صوتی ناگهانی، تکراری و غیرقابل‌کنترل مشخص می‌شود. این تیک‌ها ممکن است شامل حرکات سریع بدن، صداهای ناخواسته، و حتی فریادهای ناگهانی باشند.
سخن آخر
بیماری‌های اعصاب و روان و اختلالات روانی که به‌عنوان یکی از چالش‌های مهم در حوزه سلامت عمومی مطرح هستند، می‌توانند تاثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی افراد بگذارند و توانایی‌های آنان را در انجام وظایف روزمره و روابط اجتماعی مختل کنند. شناخت دقیق و به‌موقع این بیماری‌ها، در کنار ارائه درمان‌های مناسب، می‌تواند به بهبود وضعیت روانی و اجتماعی بیماران کمک کند. همچنین، اهمیت افزایش آگاهی عمومی در مورد این اختلالات و کاهش برچسب‌زنی و تبعیض علیه مبتلایان نباید نادیده گرفته شود. با تلاش‌های مشترک در سطح فردی، اجتماعی و دولتی می‌توان گامی موثر در جهت بهبود سلامت روانی جامعه برداشت.
منابع
